Οι Αποκριάτικες Εκδηλώσεις στο Ριζόμυλο, οργανώνονται κάθε χρόνο από το 1907 μέχρι και σήμερα.
Στην αρχή οι εκδηλώσεις διαρκούσαν 2 ημέρες, το τελευταίο διήμερο της αποκριάς και περιελάμβαναν το άναμμα της φωτιάς και την παραδοσιακή κρεμάλα. Από το 1981 και μετά οι εκδηλώσεις διαρκούν 5 ημέρες και οργανώνονται κάθε χρόνο με την πρωτοβουλία της «ΔΙΑΠΛΑΣΗΣ» Ριζομύλου.
Οι προετοιμασίες των εκδηλώσεων ξεκινούν μήνες πιο μπροστά με τη συμμετοχή των νέων του χωριού και όχι μόνο. Οι εκδηλώσεις προσελκύουν χιλιάδες κόσμο κάθε χρόνο από πολλές περιοχές της Θεσσαλίας αλλά και άλλων νομών. Την πρώτη ημέρα των εκδηλώσεων έχουμε ένα παραδοσιακό τραπέζι στο οποίο παρευρίσκονται μόνο άντρες του χωριού.
Το τελευταίο τριήμερο της Αποκριάς έχουμε τον ετήσιο αποκριάτικο χορό της «ΔΙΑΠΛΑΣΗΣ», το παιχνίδι του Κρυμμένου Θησαυρού, που παίρνουν μέρος τα παιδιά του δημοτικού σχολείου, το άναμμα της φωτιάς που γίνεται την Κυριακή το βράδυ στην κεντρική πλατεία του χωριού βραβεύοντας τους καλύτερους καρναβαλιστές αλλά και τον χορό γύρω από την φωτιά με την συνοδεία της παραδοσιακής μουσικής.
Και τέλος την Καθαρή Δευτέρα έχουμε την παρέλαση των αρμάτων, την παραδοσιακή φασολάδα, το γαϊτανάκι, την κρεμάλα, το δικαστήριο και το ξέφρενο γλέντι που θα διαρκέσει μέχρι αργά το βράδυ στα μαγαζιά του χωριού.
Τα κυριότερα δρώμενα που συνεχίζουν να τελούνται μέχρι σήμερα είναι τα αποκριάτικα και, ειδικότερα, αυτά που τελούνται κατά την Καθαρή Δευτέρα. Τα δρώμενα αυτά είναι το Εικονικό κρέμασμα σκυλιών, το Εικονικό δικαστήριο, το Εικονικό όργωμα, η Τζαμάλα και το Γαϊτανάκι. Συνήθως συνοδεύονται από ένα σύμπλεγμα τελετών και παραστάσεων, που τελειώνουν με ολοήμερους χορούς και σατιρικά τραγούδια γύρω από τις καθιερωμένες νυχτερινές φωτιές.
To «Κρέμασμα των σκυλιών»
Το εθιμικό χορευτικό δρώμενο “Κρέμασμα των σκυλιών” αποτελεί ένα αγροτικό έθιμο που τελείται στο Ριζόμυλο Μαγνησίας κάθε χρόνο, κυρίως κατά την Καθαρή Δευτέρα. Ανήκει στα αυτοσχέδια αποκριάτικα παιχνίδια και προορίζεται αποκλειστικά για δημόσιο θέαμα και μαζική κοινωνική ψυχαγωγία. Από το 1982 και εξής ανήκει πλέον στην κατηγορία των “εικονικών” εθιμικών δρωμένων, επειδή έχασε οριστικά την προφυλακτική σκοπιμότητα για την οποία δημιουργήθηκε και χρησιμοποιεί νέα εθιμικά στοιχεία που είναι ομοιώματα των παλαιών πραγματικών στοιχείων (σκυλιών).
Το έθιμο της Κρεμάλας τελείται στην πλατεία της κοινότητας και οργανώνεται από μια ομάδα 5-10 νέων εθελοντών. Ανάμεσα σε δύο ζεύγη ξύλινων στύλων, που οι κορυφές τους συγκλίνουν, κρεμούν ένα ομοίωμα σκυλιού, περιτυλιγμένο με σχοινί· τα άκρα του σχοινιού κρατούν δύο νέοι και όταν αυτά αφεθούν ελεύθερα τότε το ομοίωμα πέφτει στο έδαφος.
Παλαιότερα στη θέση του ομοιώματος κρεμούσαν ένα πραγματικό σκυλί που, φοβισμένο και πανικόβλητο, διασκέδαζε τους θεατές με τις σπασμωδικές κινήσεις του. Αργότερα όμως η συμπεριφορά αυτή προς τα σκυλιά θεωρήθηκε ότι ισοδυναμεί με βασανισμό τους και με απόφαση της πλειοψηφίας της γενικής συνέλευσης του τοπικού πολιτιστικού συλλόγου (1982), καταργήθηκε η χρήση πραγματικών σκυλιών.
Από τότε, μόνο το 1987 έγινε αναπαράσταση μέρους του εθίμου με πραγματικό σκυλί, για τη λήψη τηλεοπτικής ταινίας που προβλήθηκε τον ίδιο χρόνο από την ΕΡΤ-1. Ωστόσο, η τηλεοπτική προβολή του εθίμου προκάλεσε την παρέμβαση μιας ζωοφιλικής και οικολογικής οργάνωσης και την προσφυγή της στο αρμόδιο δικαστήριο της περιοχής έναντι των διοργανωτών, επειδή θεωρήθηκε ότι το έθιμο εξακολουθούσε να τελείται την παλιά, βασανιστική για τα σκυλιά, μορφή χωρίς, τελικά, να ασκηθεί ποινική δίωξη λόγω της πρότερης αλλαγής του εθίμου (1982).
Το “Κρέμασμα των σκυλιών” μαρτυρείται και σε άλλες περιοχές της Θεσσαλίας όπου σημειώθηκε εγκατάσταση προσφύγων της Ανατολικής Ρωμυλίας, όπως στο Ν. Μαγνησίας (Νέα Αγχίαλος), στο Ν. Λάρισας (Νέο Μοναστήρι, Μεγάλο Μοναστήρι, Νέα Λεύκη, Δίλοφος, Νέες Καρυές, Κοιλάδα) και στο Ν. Καρδίτσας (Τσιαμάς), ενώ έχει εντοπιστεί και στο Λυκούδι Λάρισας, όπου δεν υπάρχουν καθόλου πρόσφυγες. Ωστόσο, το έθιμο απαντά και στην Ανατολική Θράκη, τη Μακεδονία την Αττική, την Πελοπόννησο, αλλά και στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας και, ευρύτερα, στα Βαλκάνια. Σε όλες αυτές τις περιοχές το δρώμενο γινόταν -και σε ορισμένες εξακολουθεί να γίνεται— την Καθαρή Δευτέρα, που θεωρείται ημέρα καθαρμού και λέγεται Σκυλοδευτέρα ή Σκυλογιορτή λόγω του κρεμάσματος των σκυλιών. Ακόμη αναφέρεται ότι, κυρίως στην περιοχή του Μικρού Μπογιαλικιού αλλά και του Μεγάλου Μπογιαλικιού της Ανατολικής Ρωμυλίας, την ίδια ημέρα χορευόταν και ένας χορός που λεγόταν Κιουπεκλιώτικο ή Κυπικλιώτικο (‘σκυλίσιο’) ή Ιντζικίτ(ι)κο, από το ομώνυμο χωριό Κιουπεκλί ή Ίντζικι.
Η βασική σκοπιμότητα του εθίμου, τόσο στο Ριζόμυλο όσο και στις άλλες περιοχές, ήταν προφυλακτική, για να μη προσβάλλονται τα σκυλιά από επιδημικές ασθένειες (κυρίως από τη λύσσα), ή αποτρεπτική, για να τις αποδιώχνουν. Στις καθαρτικές λειτουργίες του εθίμου από ασθένειες αναφέρονται πολλοί θεωρητικοί, όπως ο V. Vakarekki κ.ά., ενώ ο Κ. Α. Ρωμαίος αναφέρεται στις καθαρτικές θυσίες σκυλιών που γίνονταν στις ρωμαϊκές γιορτές Lupercalia, επειδή τα σκυλιά θεωρούντο ‘κακά πνεύματα’ (G. van Hoorn) ή ‘χθόνιοι δαίμονες των νεκρών’ σύμφωνα με αρχαιότερες αντιλήψεις (Η. Scholz).10 Επίσης, πιθανολογούνται αναλογίες της πρωτόγονης μορφής του εθίμου με πολύ παλαιές παραδόσεις, δεδομένου ότι η οικόσιτη κτηνοτροφία σχετίζεται με τα πλέον σημαντικά εθιμικά δρώμενα και, ειδικά, με πολλά αγροτικά δρώμενα της αρχαιότητας.11 Αντίθετα, ο Γ. Α. Μέγας αποσυνδέει το έθιμο και τις θεωρίες αυτές και αποκλείει κάθε σχέση με τις αρχαιοελληνικές καθαρτήριες θυσίες σκυλιών προς την Εκάτη. Επίσης, αποκλείει κάθε σχέση και με την καθαρτική και ευετηρική γιορτή Lupercalia που γινόταν το Φεβρουάριο, ενώ η ημέρα τέλεσης του εθίμου του “Κρεμάσματος των σκυλιών” ανήκει στο Μάρτιο.
Με την παρουσία των σκυλιών στις εθιμικές διαδικασίες συνδέεται και το θρακικής προελεύσεως δρώμενο Κιοπέκ Μπέης (ή ‘Μπέης των σκυλιών’), ο οποίος θεωρείτο ο Βασιλιάς του Καρναβαλιού και συνοδευόταν πάντα από τους μεταμφιεσμένους Σκυλαραίους.
Εικονικό δικαστήριο
Αμέσως μετά το “Εικονικό” κρέμασμα των σκυλιών ακολουθεί το δρώμενο του “Εικονικού δικαστηρίου”. Η επιτροπή των νέων, που έχει την ευθύνη για την οργάνωση όλων των εθίμων της Καθαρής Δευτέρας, ορίζει κάποιον εθελοντή ως Δικαστή, ο οποίος φέρει και καπέλο για την ανάλογη σοβαροφανή μεταμφίεση. Στη συνέχεια, οι νέοι της επιτροπής “συλλαμβάνουν” διαδοχικά ως “κατηγορούμενους” κάποιους από τους παρευρισκόμενους θεατές, (συνήθως πολιτικούς της περιοχής και νέους γαμπρούς στο χωριό).
Μετά από μια εύθυμη και σατιρική ανάκριση, ο Δικαστής εκφέρει συνήθως καταδικαστική απόφαση και επιβάλλει την ποινή καταβολής χρηματικού προστίμου. Σε περίπτωση μη εκτέλεσης της ποινής, ο καταδικασμένος κινδυνεύει να “κρεμαστεί” στην κρεμάλα, αλλά αυτό δεν συνέβη ποτέ. Συνήθως η έφεση απαγορεύετε.
Τη διαδικασία του “δικαστηρίου” ακολουθεί μεγάλο χορευτικό πανηγύρι. Στα τελευταία χρόνια σημειώνονται ιδιαίτερες δυσκολίες ως προς την ανεύρεση εθελοντή Δικαστή, λόγω των διαφόρων αρνητικών προκαταλήψεων που δημιουργήθηκαν από τον τυχαίο φυσικό θάνατο των προηγούμενων Δικαστών. Το γεγονός αυτό δημιούργησε αναστολές και φοβίες ως προς την ανάληψη των ‘δικαστικών’ καθηκόντων, για να μην επαναληφθεί το κακό. Παλαιότερα, το έθιμο πραγματοποιόταν, εκτός από την πλατεία, και στον αύλειο χώρο της εκκλησίας.
Το δρώμενο του “Εικονικού δικαστηρίου” είναι ένα ανοιξιάτικο λαϊκό δρώμενο, ένα αγροτικό παιγνίδι, και αποτελεί ένα οργανωμένο δημόσιο θέαμα. Επίσης, αποτελεί μια εξωκαλλιτεχνική διαδικασία με απλοϊκή θεατρική μορφή. Ανήκει στα αυτοσχέδια λαϊκά θεατρικά δημιουργήματα που αναπαριστάνουν ρόλους ορισμένων προσώπων και λειτουργίες με επίδραση στην κοινωνική ζωή, όπως είναι ο δικαστής και η απονομή δικαιοσύνης.
Γενικότερα, στο λαϊκό μας πολιτισμό, συναντάμε πολύ συχνά διάφορες στατικές σκηνές δικαστηρίων, όπως η ‘Δίκη του καθένα’ που καταλήγει στο κάβριο χορό’, το δρώμενο του ‘Λαϊκού δικαστηρίου’ ή του Κάδη στην Κάρπαθο, τη Σάμο κ.α. Παρωδίες δίκης αναφέρονται επίσης και σε πολλές παραλλαγή ποντιακού εθίμου των Μωμογέρων, ενώ στην παράσταση της Αργυρούπολη του Πόντου το έθιμο είχε τη γενική ονομασία ‘το Δικαστήριον’. Ακόμη, αποκριάτικα δικαστήρια με διάφορες παραλλαγές συναντάμε και σε άλλες βαλκανικές χώρες πως στη Ρουμανία, την πρώην Γιουγκοσλαβία κ.α.
Εικονικό όργωμα
Το έθιμο του “Εικονικού οργώματος” τελείται την Καθαρή Δευτέρα στην πλατεία του Ριζομύλου μετά το δρώμενο της Κρεμάλας (των σκυλιών) και του “Εικονικού δικαστηρίου”.
Είναι το μόνο δρώμενο της ημέρας αυτής που τελείται με τελετουργικό τρόπο και ανάλογη σοβαρότητα, χωρίς τη σατιρική και εύθυμη διάθεση διακρίνει τα άλλα δρώμενα, όπως συμβαίνει και σε ανάλογες περιπτώσεις άλλων περιοχών. Κυρίως συμμετέχουν δύο άτομα, από τα οποία ο ένας σέρνει πίσω ένα πραγματικό αλέτρι και ο δεύτερος οργώνει τη γη εικονικά και ταυτόχρονα σπέρνει.
Το δρώμενο του “Εικονικού οργώματος” είναι και αυτό ένα ανοιξιάτικο αγροτικό έθιμο με συμβολικό αναβλαστικό χαρακτήρα. Η παλαιότερη σκοπιμότητα ήταν η εξασφάλιση της ευετηρίας και της γονιμότητας της γης, των ανθρώπων των ζώων με ομοιοπαθητική μαγεία, δεδομένου ότι, σύμφωνα με τον Μ. Γ. Μερακλή, η εξωτερική ομοίωση συνιστούσε τρόπο προσέγγισης του μη κατορθωτού.
Ο Β. Πούχνερ, θεωρεί το έθιμο από τις πιο αρχέγονες μιμητικές σκηνές, ενώ ορισμένοι άλλοι μελετητές το ανάγουν σε αρχαία θρακικά πολιτισμικά στρώματα ή σε διάφορα ιστορικά βάθη.
Το εικονικό όργωμα και η σπορά αποτελούν βασικές σκηνές του θρακικού δρωμένου των Καλόγερων ή Κούκερων, που είναι από τα πλέον σύνθετα δρώμενα και εμπεριέχει και το στοιχείο της νεκρανάστασης. Από αυτό η Καθαρή Δευτέρα επονομάστηκε και Καλογερογιορτή.
Χαρακτηριστικός είναι ο χορός που γίνεται στους κύκλους του οργώματος, με τον οποίο ολοκληρώνεται το έθιμο. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα, μπροστά στο αλέτρι γινόταν και θυσία κριαριού από τον Βασιλιά Κριό ή Κιοπέκ Μπέη, στο ομώνυμο δρώμενο που τελείται και αυτό στη Θράκη.
Το εικονικό όργωμα αποτελεί στοιχείο πολλών βαλκανικών εθιμικών εκδηλώσεων, όπως οι Κούκεροι της Βουλγαρίας, οι Καλουοάριοι της Ρουμανίας και αντίστοιχα έθιμα της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Επίσης, στη Δερβίτσανη της Αλβανίας σημειώνεται και παντομιμική παράσταση της σποράς.
Τζαμάλα
Παράλληλα με τα άλλα εθιμικά δρώμενα του Ριζομύλου Μαγνησίας, μερικές φορές εμφανίζεται και το εθιμικό στοιχείο της Τζαμάλας (καμήλας). Ο ρόλος της είναι υποτυπώδης και εξαντλείται στη ζωομορφική μεταμφίεση δύο νέων, προκειμένου να εντυπωσιάσουν τους θεατές με την εξωτική και θεαματική μορφή της καμήλας. Ταυτόχρονα, με διάφορες αυτοσχέδιες κωμικές κινήσεις προσπαθούν να ψυχαγωγήσουν το κοινό τους.
Η περίπτωση της Τζαμάλας του Ριζομύλου αποτελεί μάλλον ένα κατάλοιπο δρωμένου, του οποίου έχουν καταργηθεί οι κύριες εθιμικές διαδικασίες. Ανάλογες περιγραφές του εθίμου, στην απλουστευμένη του μορφή, σχετίζονταν πολύ παλαιότερα και με τα έθιμα των Μωμογέρων του Πόντου, στα οποία η Καμήλα αποτελούσε ένα από τα συνοδευτικά αλλά αδρανοποιημένα μέλη του θιάσου με ζωομορφική μεταμφίεση, που είχαν καθαρά διακοσμητικό και ψυχαγωγικό ρόλο.
Το χορευτικό δρώμενο της Τζαμάλας απαντά με πληρέστερη μορφή συχνότερα στη Βόρεια Ελλάδα, στη Θράκη, αλλά και σε άλλες ελληνικές περιοχές. Σε πολλές περιοχές της Θράκης και αλλού, το έθιμο τελείται την περίοδο της σποράς (το φθινόπωρο) με ευετηρική σκοπιμότητα, για τη γονιμότητα της γης.
Ως κύριο εθιμικό του στοιχείο έχει τη νεκρανάσταση, που αποτελεί συμβολική πράξη ομοιοπαθητικής μαγείας με αναβλαστικό χαρακτήρα. Ευετηρική σκοπιμότητα είχε επίσης και ο ‘Χορός της σποράς’, που χορευόταν στη Θράκη την ίδια περίοδο, πριν από τη σπορά.
Σε ορισμένες περιοχές της Ανατολικής Ρωμυλίας (Καρυές), η Τζαμάλα μαρτυρείται ως έθιμο της Πρωτοχρονιάς, με δέρματα, κουδούνια, προσωπείο και σπαθί ή ρόπαλο. Στο Μεγάλο Μοναστήρι και στο Καβακλί (Αν. Ρωμυλία) απαντά με το όνομα Ντιβετζήδες (καμηλιέρηδες) και Γκαμήλες, με ιστορικές προεκτάσεις καιαναφορές στην αντίσταση εναντίον των Τούρκων κατακτητών.
Κατά τον Β. Πούχνερ, η Τζαμάλα αποτελούσε ένα παραδοσιακό αποκριάτικο φόβητρο και ένα εξωτικό θέαμα με αόριστη γονιμική σημασία. Κατά μία άλλη άποψη μάλιστα, η παρουσία της Καμήλας δικαιολογείται με την καταγωγή του εθίμου από την αραβική τοτεμική παράδοση, ενώ μια διαφορετική ερμηνεία αποδίδει την παρουσία της στο γεγονός ότι, στις μεταφορές εμπορευμάτων (κυρίως αλατιού από την Αγχίαλο), οι καμήλες αντικαθιστούσαν τα άλογα στις ορεινές διαβάσεις.
Στις διάφορες παραλλαγές του, το δρώμενο της Τζαμάλας συνοδευόταν από αγερμούς, με τους οποίους, από σπίτι σε σπίτι, μοιράζονταν ευχές για καλή χρονιά και συγκεντρώνονταν διάφορα φιλοδωρήματα. Σε ορισμένες περιοχές μάλιστα, το έθιμο πλαισιώνεται και από το δρομικό χορό της Τζαμάλας, με την ομώνυμη μελωδία που έπαιζε ένας γκαϊντατζής ή λυράρης.
Το έθιμο της Τζαμάλας εντοπίζεται και στη Μικρά Ασία αλλά και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο, στη Βουλγαρία, τη Σλοβενία, την Κροατία, τη Ρουμανία, καθώς και στην Αυστρία.
Ακόμη, ως ‘τζαμάλα’ αναφέρεται και ένα μουσικό όργανο που χρησίμευε κυρίως για να συνοδεύει τα κάλαντα το Δωδεκαήμερο. Πρόκειται για ένα είδος κροτάλων, με τα οποία επιχειρείται η απομίμηση των μηρυκαστικών κινήσεων της καμήλας.
Γαϊτανάκι
Το Γαϊτανάκι αποτελεί ένα από τα ελάχιστα αποκριάτικα εθιμικά δρώμενα τοπικής προέλευσης που διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα. Είναι κυρίως χορευτικό δρώμενο και τελείται την ίδια ημέρα (Καθαρή Δευτέρα) με τα υπόλοιπα δρώμενα που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες, δεδομένου ότι έγινε αποδεκτό και αφομοιώθηκε από όλους τους κατοίκους του Ριζομύλου. Χορεύεται από έξι ζευγάρια χορευτών, γύρω από ένα μεγάλο στύλο που τον στηρίζει ένα μέλος της ομάδας. Οι χορευτές κρατούν από ένα γαϊτάνι (μακριά κορδέλα), που το τυλίγουν στο στύλο χορεύοντας. Παραλλαγές του εθίμου αναφέρονται και σε άλλες περιοχές της Θεσσαλίας (Καλλιπεύκη κ.α.), όπου την ομάδα πλαισίωναν και διάφορα άλλα εθιμικά πρόσωπα όπως ο Γκαραγκιόζης, το Γκαραγκιοζόπουλο, οι Κλέφτες κ.ά. με ανάλογη μεταμφίεση. Το Γαϊτανάκι όμως απαντά και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας· στην περιοχή της Ρόδου χορεύεται με πιο απλουστευμένη χορευτική μορφή (Κριτινιά) ή ως σκωπτικός χορός, χωρίς τις χορευτικές περιπλοκές του θεσσαλικού δρωμένου.
Σύγχρονες κοινωνικές επιδράσεις και λειτουργίες των δρωμένων
Τα δρώμενα του Ριζομύλου, ακολουθώντας τη γενικότερη κοινωνική εξέλιξη και ανάπτυξη, συνέχισαν τη λειτουργία τους μέχρι σήμερα, παρά τις επιδράσεις και διαφοροποιήσεις που έχουν υποστεί.
Οι επιδράσεις αυτές μετέβαλαν την κοινωνική λειτουργία των δρωμένων αλλά, ταυτόχρονα, αύξησαν την προσαρμοστικότητα τους σε κάθε εποχή και συντέλεσαν στη μακρόχρονη διατήρηση τους με ίδια ή παρόμοια χαρακτηριστικά.
Στην περίπτωση των αποκριάτικων δρωμένων του Ριζομύλου, οι κοινωνικές επιδράσεις επέβαλαν τη διαμόρφωση τους σε “εικονικά” δρώμενα, με την αντικατάσταση ορισμένων βασικών εθιμικών στοιχείων αλλά και με τον περιορισμό ή την αλλαγή της σκοπιμότητας και της λειτουργίας τους.
Οι νέοι κοινωνικοί παράγοντες που αναπτύχθηκαν κατά τη σύγχρονη περίοδο, καθώς και οι νέες διαμορφωμένες κοινωνικές στάσεις και αξίες, επέδρασαν ουσιαστικά όχι μόνο στον αναπροσδιορισμό των εξωτερικών χαρακτηριστικών στοιχείων των δρωμένων αλλά και στη μεταβολή της κοινωνικοοικονομικής λειτουργίας τους.
Ειδικότερα στο έθιμο της “Κρεμάλας των σκυλιών“, η κατάργηση της χρήσης πραγματικών σκυλιών, όπως προαναφέρθηκε, προκλήθηκε με απόφαση της πλειοψηφίας του τοπικού Πολιτιστικού Συλλόγου, που είναι μια αστική μορφή κοινωνικής οργάνωσης και εκφράζει τις νέες διαμορφωμένες κοινωνικές αξίες και στάσεις για την προστασία των ζώων και του περιβάλλοντος. Ταυτόχρονα όμως, η αντίθεση προς τη νεωτεριστική μεταβολή του εθίμου, που εκδηλώθηκε από μια μεγάλη ομάδα κατοίκων του Ριζομύλου, φανερώνει την αντίθεση δύο διαφορετικών κοινωνικών εκφράσεων και πολιτισμών, του αγροτικού και του αστικού. Επίσης, φανερώνει το χάσμα ανάμεσα στις αντίστοιχες κοινωνικές και συνειδησιακές εκδηλώσεις, καθώς ακόμη και μια κοινωνική αρρυθμία, αφού οι εκδηλώσεις αυτές, και οι επιμέρους πολιτισμοί που εκφράζονται μέσα από αυτές, όχι μόνο δεν συμβαδίζουν, όπως αναφέρει ο W. F. Ogburn, αλλά έρχονται και σε ανοιχτή σύγκρουση μεταξύ τους.Πρόκειται για τη σύγκρουση δύο αντίθετων κοινωνικών στάσεων και συμπεριφορών, που δέχτηκε επιρροές από τη διαδικασία της γενικότερης κοινωνικής μεταβολής. Η συντήρηση οικόσιτων σκυλιών και άλλων ζώων σήμερα, εκφράζει τη γενικότερη αστικοποίηση της ζωής. Παλαιότερα όμως, αποτελούσε μέρος της αγροτικής, και ιδιαίτερα της κτηνοτροφικής παραγωγής, γεγονός που είχε προκαλέσει και την ένταξη τους στο ιστορικό, μυθολογικό και ιδεολογικό υπόβαθρο αλλά και στο τελετουργικό των εθίμων, όπως προαναφέρθηκε. Οι σχετικές με την παραγωγική διαδικασία αντιλήψεις των κατοίκων του Ριζομύλου καλλιέργησαν και συντέλεσαν στη μακρόχρονη διατήρηση του εθίμου με την παλαιά του μορφή, και γι’ αυτό αρκετοί κάτοικοι δεν θεώρησαν σωστή τη μεταβολή του.
Η τελική επικράτηση των σύγχρονων αστικών κοινωνικών αντιλήψεων, γενικότερα, οφείλεται στη δυναμική των νέων αξιών που, υπό τις διαμορφωμένες νέες κοινωνικές συνθήκες, προκαλούν αξιολογικές μετατοπίσεις σε ευρύτερες κοινωνικές ομάδες παραμερίζοντας τις όποιες αντιστάσεις και άμυνες διατηρούν ακόμη οι φορείς ορισμένων παραδοσιακών αξιών. Η σύγχρονη διαμόρφωση του εθίμου, με την αντικατάσταση του πραγματικού σκυλιού, είχε καταλυτικές επιδράσεις τόσο στο χαρακτήρα όσο και στο συμβολισμό του. Με το ομοίωμα στη θέση του πραγματικού σκυλιού, αποβλήθηκε οριστικά η αποτρεπτική και προφυλακτική λειτουργία του ως προς τις επιδημικές ασθένειες. Άλλωστε, π μεταβολή της σκοπιμότητας του εθίμου είχε ήδη συντελεστεί σε μεγάλο βαθμό πολύ νωρίτερα, με τη βαθμιαία μεταστροφή των κατοίκων προς μια νέα, ορθολογιστική κοινωνική αντίληψη και ανάπτυξη. Ο εκσυγχρονισμός των παραγωγικών μέσων και η διαφοροποίηση των παραγωγικών συντελεστών οδήγησαν, γενικότερα, στην απώλεια της ωφελιμιστικής σκοπιμότητας και των προσδοκιών από τη μαγική ομοιοπαθητική επίδραση των δρωμένων.
Η λογική προσέγγιση των εθίμων, σύμφωνα με τον Μ. Weber, είναι αποτέλεσμα της διαδικασίας εξορθολογισμού και της συνακόλουθης αστικής ανέλιξης και ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και της τεχνολογίας. Ταυτόχρονα, στη μείωση της λειτουργικής σημασίας των εθίμων οδήγησαν τόσο η σύγχρονη ερμηνεία και ανάλυση των φυσικών φαινομένων, όσο και η σημερινή ψυχρότητα των διανθρωπίνων σχέσεων, που δημιούργησε τη γενικότερη ‘δυσφορία στον πολιτισμό’ του Freud.
Οι πιο πάνω λόγοι είναι πιθανόν να οδήγησαν και στην αφαίρεση όλων των εθιμικών διαδικασιών της Τζαμάλας. Βέβαια, η βαθμιαία απλούστευση και, γενικότερα, ο υποβιβασμός της δομής και της σκοπιμότητας των παραστατικών δρωμένων συνιστούν βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης ανάπτυξης του λαϊκού μας πολιτισμού.
Μια άλλη αξιοσημείωτη ένδειξη των κοινωνικών επιδράσεων που δέχονται τα έθιμα του Ριζομύλου, είναι η δυσκολία για την εξεύρεση εθελοντή Δικαστή που θα προΐσταται του Εικονικού δικαστηρίου’, για το λόγο ότι οι προηγούμενοι Δικαστές στο μεταξύ απεβίωσαν -με φυσικό θάνατο, βέβαια.
Το ένστικτο της αντίδρασης στην αντιμετώπιση του θανάτου, σε ορισμένες περιπτώσεις, ανακαλείται στη μνήμη και λειτουργεί στο υποσυνείδητο. Οι εκσυγχρονιστικές αντιλήψεις πολλές φορές υποχωρούν ενώ διάφορες παλαιές φοβίες και προκαταλήψεις ενεργοποιούνται, όταν οι ψυχολογικοί παράγοντες επενεργούν και δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες υπό την επίδραση ορισμένων συμπτώσεων ή ενεργειών.
Ωστόσο, παρά τις όποιες επιδράσεις, τα αποκριάτικα δρώμενα του Ριζομύλου εξακολουθούν να τελούνται μέχρι σήμερα αδιάλειπτα. Στη διατήρηση τους κυρίως βοήθησε η κοινωνική τους προσαρμογή που έγινε με τη δημιουργική ανάπλαση τους, η μεταβολή της σκοπιμότητας και η απλούστευση των εθιμικών διαδικασιών τους. Ένας από τους σημαντικούς λόγους της ενσωμάτωσης των εθίμων στη σύγχρονη κοινωνία του Ριζομύλου είναι η διατήρηση του αγροτικού χαρακτήρα τους, που σχετίζεται (έστω και εικονική)· με την αγροτική δομή της κοινότητας. Ειδικότερα, το περιεχόμενο τους εμπεριέχει βασικά στοιχεία της αγροτικής παραγωγής και· γι’ αυτό εντάσσεται στο κοινωνικό περιβάλλον, δεδομένου ότι απηχεί το πνεύμα· ενός ολόκληρου τρόπου ζωής.
Η πολύχρονη λειτουργία των εθίμων, σε οικονομικό επίπεδο, σχετίζεται άμεσα με το οικονομικό και κοινωνικό υπόβαθρο των κατοίκων του Ριζομύλου, που η ζωή τους ρυθμίζεται κυρίως από την ανάγκη για επιβίωση με διαφορετικά μέσα· κατά εποχή. Οι ανάγκες αυτές παραμένουν στάσιμες επί χιλιετίες, παρά τις μεταβολές της καλλιεργητικής τεχνικής που οδήγησαν στην αύξηση της παραγωγικότητας και στη βελτίωση της οικονομικής θέσης των αγροτών.
Επίσης, η μεταβολή· της σκοπιμότητας και των βασικών εθιμικών στοιχείων που διαπιστώθηκε στο έθιμο της Κρεμάλας δεν επέφερε την κατάργηση του, όπως συνέβη με πολλά άλλα αγροτικά έθιμα. Αντίθετα, ανέπτυξε περισσότερο την ψυχαγωγική και θεαματική πλευρά του χωρίς να του προσδώσει ιδιαίτερες φολκλορικές διαστάσεις, δεδομένου ότι, σύμφωνα και με τον Μ. Γ. Μερακλή, ο θεαματικός-παραστατικός χαρακτήρας βοήθησε τη μορφική διατήρηση πολλών εθίμων.
Τα δρώμενα αυτά έχουν σήμερα ενταχθεί σε ένα νέο ψυχοκοινωνιολογικό πλαίσιο, και γι’ αυτό παρουσιάζονται ως ένα συλλογικό οργανωμένο θέαμα με χαρακτήρα θεατρικής ψυχαγωγίας.
Αξιοσημείωτη είναι η περίπτωση της Τζαμάλας στο Ριζόμυλο, που διατήρησε τον παραστατικό της χαρακτήρα παρά τη σημαντική απλούστευση των εθιμικών διαδικασιών της, δεδομένου ότι η έλξη που ασκεί ο εξωτισμός του παλαιού και η νοσταλγία του παλαιού τρόπου ζωής αποτελούν χαρακτηριστικά του παραδοσιακού πολιτισμού.
Τη σημαντική κοινωνική επίδραση και λειτουργία των προσφυγικών εθίμων του Ριζομυλου μαρτυρούν, άλλωστε, η πλήρης ενσωμάτωση και αφομοίωση τους από την τοπική κοινωνία.
Η επί πολλές δεκαετίες κοινωνική απομόνωση της μειονοτικής ομάδας των προσφύγων της Ανατολικής Ρωμυλίας βοήθησε στη διατήρηση των εθίμων τους, καθώς και των άλλων λαϊκών τους παραδόσεων. Τα ομοιογενή κοινωνικά σύνολα και οι μικρές κοινωνικές ομάδες με κοινή πολιτισμική παράδοση, αν και εξελίσσονται, διατηρούν πολλά στοιχεία του παρελθόντος χωρίς να| αλλοιώσουν την ουσία τους. Ειδικότερα, τα έθιμα με μεγάλη παράδοση, κατά τον Β. Ι. Φίλια, περικλείουν ορισμένους κανόνες συμπεριφοράς, οι οποίοι εσωτερικεύονται από τα άτομα και τις κοινωνικές ομάδες και γίνονται ρυθμιστικοί και δεσμευτικοί γι’ αυτές.
Οι κανόνες αυτοί λειτουργούν ως αξιολογικό σύστημα αναφοράς αλλά και ως κοινωνικά πρότυπα (social patterns), αφού καθιστούν κατά κάποιον τρόπο υποχρεωτική για τις κοινωνικές ομάδες την ψυχική, διανοητική και σωματική συμμετοχή στα έθιμα. Η κοινή ιδεολογία των ομοιογενών κοινωνικών ομάδων και οι κοινές ψυχοπνευματικές τοποθετήσεις διαμόρφωσαν μια ομοιομορφία στους κανόνες της κοινωνικής ζωής, με αποτέλεσμα τα εθιμικά δρώμενα, όπως και κάθε άλλη πολιτισμική έκφραση, να αποτελέσουν στοιχείο κοινωνικοποίησης. Ακόμη, αποτέλεσαν έναν από τους πλέον βασικούς ενοποιητικούς συντελεστές, για όλες τις κοινωνικές ομάδες και σε όλα τα επίπεδα που συνυπάρχουν.
Στο πλαίσιο των κοινωνικών ενοτήτων του Ριζομύλου (προσφύγων-γηγενών), τα έθιμα λειτουργούν ως κοινωνικός θεσμός αλλά και ως φορέας κοινωνικοποίησης, διαμορφώνοντας ορισμένες καθολικά αποδεκτές στάσεις και συμπεριφορές. Ιδιαίτερα, η κοινωνική αποδοχή και η τελική αφομοίωση των εθίμων από τις γηγενείς κοινωνικές ομάδες οφειλέτου σε γενικότερους προσδιοριστικούς κοινωνικούς παράγοντες. Η κοινωνική προσαρμογή των κατοίκων της κοινότητας, ως ψυχοκοινωνική διεργασία, εκδηλώθηκε με την αποδοχή ορισμένων κοινωνικών στερεοτύπων και συμβόλων, αλλά και κανόνων καθορισμένης κοινωνικής συμπεριφοράς, κυρίως από τους γηγενείς.
Η συνειδητή πλέον συμμετοχή τους στα προσφυγικά έθιμα φανερώνει το επίπεδο της γενικότερης πολιτισμικής επικοινωνίας που αναπτύχθηκε στο Ριζόμυλο, κυρίως τα τελευταία χρόνια. Κατά τον Δ. Λουκάτο μάλιστα, η ενσωμάτωση των κατοίκων σε έναν ενιαίο τρόπο έκφρασης, παρά την ετερογένειά τους, διατηρεί πολύ λίγες διαφοροποιήσεις. Για τον ίδιο λόγο, το τοπικό έθιμο Γαϊτανάκι έγινε πλήρως αποδεκτό και αφομοιώθηκε από τους κατοίκους που έχουν προσφυγική καταγωγή.
Η διαδικασία ‘πρόσληψης’ είναι μια συλλογική κοινωνική πράξη που γίνεται με αργούς ρυθμούς και με δημιουργική ανάπλαση των νέων στοιχείων που γίνονται αποδεκτά. Η κοινωνική συμβίωση ανέπτυξε μια διαδικασία προσαρμογής, για τη δημιουργία κοινωνικής συνοχής στο επίπεδο της συναντίληψης και της συναποδοχής (consensus) ορισμένων κοινωνικά παραδεκτών προτύπων συμπεριφοράς, στα οποία εντάσσεται και η εθιμική συμπεριφορά των δρωμένων.
Ένας άλλος λόγος συναποδοχής και αφομοίωσης των εθίμων από όλους τους κατοίκους του Ριζομύλου είναι και ο παραστατικός τους χαρακτήρας που ικανοποιεί αισθητικές και ψυχαγωγικές ανάγκες, δεδομένου ότι, γενικότερα, τα νέα για κάθε κοινωνική ομάδα έθιμα αφομοιώνονται μόνον όταν εξυπηρετούν σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες -διαφορετικά αποβάλλονται. Επίσης, στην ενσωμάτωση των εθίμων συνέβαλε σημαντικά και η γενικότερη τάση για ανάπτυξη κοινών ψυχαγωγικών τρόπων, με πράξεις ομαδικού ψυχισμού και κοινής αισθητικής που στηρίζονται σε μια διαμορφωμένη κοινή πολιτισμική βάση. Η κοινωνική προσαρμογή που συντελείται οδηγεί στην ομοιομορφοποίηση και αποβάλλει τις επιμέρους ιδιαιτερότητες και τις διαφορετικές πρακτικές, επειδή συνήθως οι αποκλίσεις συλλογικού, μαζικού χαρακτήρα δημιουργούν προβλήματα συνοχής στη λειτουργία της κοινωνικής ομάδας.
Γενικότερα, φαίνεται ότι τα έθιμα του Ριζομύλου προορίζονται κυρίως για δημόσιο θέαμα και μαζική ψυχαγωγία, αφού εγκατέλειψαν κάθε άλλη αναβλαστική ή προφυλακτική σκοπιμότητα, και εμφανίζουν σημαντικές πιθανότητες να διατηρηθούν και στο μέλλον.
Επιμέλεια άρθρου
Τα Ριζομυλιώτικα μέλη
Καυστικός – Καρλιώτης – Κέρω
Σχόλια
